(1) menki tengridek, tengridin törelgen türk bilgi (danishmen) xaqan bu waqitta ( textte ) olturdum. Sözümni tügel anglanglar : aldi bilen inilirim we oghullirim andin qalsa uruqlirim we xelqim. Ong tereptiki shadapit begler, sol tereptiki tarqat. Bu yoruq begler ottuz...
(2) toqquz oghuz begliri, xelqliri, siler bu sözlirimni tügel anglanglar : ésinglarda ching tutunglar. Aldi terep (sherq) tin kün chiqishqiche, ong ( jenub) tereptin kün otturisighiche, arqa (gherb) tereptin kün pétishqiche, sol ( shimal) tereptin tün otturisighiche bolghan ariliqtiki xeqlerning
(3) hemmisi manga qaraydu. Mushundaq köp xelqni men uyushturdum, hazir endishe yoq, türk xaqani tünügün taghda olturuwerse, elde jebri, zulum bolmaydu. Aldi terep ( sherq) tin shantung tüzlengligigiche urush qilip bardim. Déngiz ( sahilliri) gha yétip bérishqa bardim. Ong ( jenub) tin toqquz ersen'ge urush qilip bardim. Tibetke yétip bérishqa az qaldim. Arqa terep (gherb) tin yinchu deryasidin
(4) kéchip ötüp, tomur qabliqqiche urush qilip bardim. Sol (shimal) din bayirqo ziminige urush qilip bardim.
(lékin) ötüken taghqa yétishidighan jay yoq iken. Bu yerde olturup xelqimni tabghach xelqi bilen
(5) kélishtürdüm....
(6)........
(7)........
(8)... Türk xelqi, siler qanaetlinip kettinglar. Ach - toq qalidighanliqinglarni oylimidinglar. Shundaq qilghanliqinglar
(9) üchün özenglerni béqiwatqan xaqaninglarning gépini anglimastin her terepke pétirap kettinglar. (netijide ) u yerlerde halsizlandinglar, jéninglardin ayrildinglar, qalghanliringlar sergerdan bolup qiyin ehwalda qaldinglar. Tengri saqlighanliqi üchün, özemning bextim bolghanliqi üchün, xaqan boldum. Xaqan bolup
(10) yoqsul xelqlerni yighdim, yoqsullarni bay qildim, az xelqni köp qildim, méning bu sözlirimde yalghanchiliq barmu ? Türk begliri, xelqi siler qulaq sélip anglanglar ! Men bu yerge türk ( xelqni) yighip dölet bashqurushtiki ( ish - izlirimni ) oydurdum, sélerning xata ish qilip ölüshke az qalghanliqinglarnimu
(11) bu yerge oydurdum. Barliq sözümni bu abidige oydurdum ; buninggha qarap ( buni körüp ) hazirqi türk xelqi we begliri, bilinglarki textke qaraydighan begler, siler (yene) xatalishamsiler ?! Men....
Tabghach xaqandin neqqashchi teklip qildim ) qewrini ) neqqashlattim. Ular méning sözümni yaqturmidi.
(12) ular tabghach xaqanning orda neqqeshchilirini ewetti. Men ulargha heywetlik bina saldurdum. Ichi - téshigha kishini tesirlendüridighan neqishlerni oydurdum. Abide yasattim. Könglümdiki sözlirimni uninggha oydurdum. ( on oq ewladliri ) we yat uruq puqraliri buni körüp bilgeysiler. Abide
(13) ornattim. ( bu yerde adem köp adem ötidighan ) ötkel idi. Adem köp ötüp turidighan bu ötkelge abidini turghuzdum. ( sözlirimni uninggha ) yazdurdum. Uni körüp biliwalarsiler. U tash.... Men.... Dim. Bu abidige xet yazghuche jyen oghlu yolluq tékin.
Sherq terep (d) (sh)
(1) üstimizdiki kök asman bilen astimizdiki qongur tupraq yaritilghanda ikkisining arisida insan yaritilghanmish.
Insan balisi ata - bowam bumin xaqan, istemi xaqan olturghanmish. Ular textke olturup türk xelqining élini we uning qanuni tüzümini tuzüp bergenmish.
(2) ( bu chaghda ) töt etraptikilerning hemmisi ularning düshmini iken. Esker chiqirip töt etraptiki xelqlerning hemmisini qolgha keltürüptimish. Özige boysunduruptimish, béshi barlirini bash urduruptimish. Tizi barlirini tizlanduruptimish. Ularni sherqtin ta shing'enling taghliri, gherbtin ta tömür qayqighiche bolghan jaylargha olturaqlashturuptimish. Ikkisi
(3) arisida igisiz qalghan kök türklerge hökümranliq qilghanmish. Ular dana xaqan ikenmish. Batur xaqan ikenmish. Buyruqlirimu éhtimal dana bolsa kérek. Batur bolsa kérek. Begliri we xelqi sadiq ikenmish. Shunga ular döletke ene shundaq hökümranliq qilghanmish. Elni bashqurushning qanuni tüzümlirini ornatqanmish. Kéyinche
(4) ular qaza tépiptimish. Teziye bildürgüchiler, qayghu bildürgüchiler künchéqishtiki bu tili chollük tabghachlardin, tübütlerdin, ayalardin, borumlardin, qirghizlardin, uch qarluqlardin, ottuz tatarlardin, qishanlardin, tanabilardin bolup, shunche köp adem kélip ulargha qayghusini ipadileptumish. Teziye bildüriptimish. Ular ene shundaq dangliq xaqanlardin bolghanmish. Andin
(6) begliri, xelqide sadaqet bolmighanliqi üchün..... Ini bilen akini öchmenleshtürüp qoyghanliqi üchün, begler bilen xelq arisigha soghaqchiliq sélip qoyghanliqi türk xelqi tiklinip bolghan dölitidin mehrum bolghanmish.
(7) xaqan dep nam alghan xaqandin ayrilipqalghanmish.... Türk begler türk dégen namdin waz kechkenmish. Tabghach peres begler tabghach namlirini qollinip tabghach xaqanigha
(8) béqin'ghanmish, ular üchün ellik yil küch bergenmish. Aldi terep kün chiqishtin ta bokli xaqan yurtigha, gherbtin tomur qapqighiche urush qilip bérip ularning döliti we hakimiyitini tabghach xaqanigha élip bergenmish
(9).........
(10).... (lékin ) üstimizdiki türk tengrisi
(11) (töwendiki) türk muqeddes yer - süyi mundaq dégenmish : " türk xelqi yoqalmighay ular adem bolghay ! Shuning bilen iltirmish xaqanni, anam ilbilige xanishni asman qerige élip chiqip igiz kötergenmish. Atam xaqan on yette er bilen
(13) yette yüz bolghanmish, yette yüz kishi bolghandin kéyin ( atam xaqan ) ata - bowamning qanun - tüzümliri boyiche dölitidin, xaqanidin ayrilghan xelqlerni, didekke aylan'ghan, qul bolghan xelqlerni teshkilligenmish we terbiyligenmish. Bu yerde tolis. Tardush xelqlirini teshkilligenmish.
(14) hemde yabghu shad ( unwanini ) bergenmish. O terep ( jenub) te tabghachlar düshmini iken. Sol terep ( shimal) da baz xaqani we toqquz oghuzlar düshmini iken. Qirghizlar, qishanlar, tanabilarning hemmisi düshmini iken. Qirghizlar, qorigharlar, ottura tatarlar, qishanlar, tanabilarning hemmisi düshmini iken.atam xaqan munche ( köp )...
(16) xaqan eshundaq qilip dölet qurghan we qanuniy - tüzümni ornatqandin kéyin, bu dunyadin ötkenmish. Atam xaqanni xatirlesh üchün aldi bilen xaqanini balbal qilip tikligenmish. Qanuniy tüzümge asasen tagham ( üstide ) xaqan bolup olturdi. Kichik dadam xan bolghandin kéyin türk xelqini qaytidin teshkillidi we béqip terbiylidi. Kembeghellerni bay qildi, azni köp qildi.
(17) kiichik dadam xaqanliqta olturghanda men tardush xelqi üstidiki shad idim. Men tagham xaqan bilen bille aldi terep ( sherqtin ) ta xuangxé deryasi we shentung tüzlenglikigiche urush élip barduq. Arqa terep ( gherb) tin ta tomur ( qapqighiche ) urush qilip barduq hemde koksen téghidin éship qirghizlar ziminighiche urush qilip barduq.
(18) jemi yigirme besh qétim esker chiqarduq. On üch qétim urushqa qatnashtuq. Döliti barlarni dölitidin mehrum qilduq. Xaqani barlarni xaqanidin ayriduq. Tizi barlarni tizlandurduq, béshi barlarni bash egdurduq. Türkesh xaqan türklerdin idi. Öz xelqimiz idi. Bilimsiz bolghanliqi
(19) üchün bizning aldimizda xata ish qilghanliqi üchün ularning xaqani öldi. Buyruqliri, beglirimu öldi. On oq xelqi zulum chekti. Ata - bowam hökümranliq qilghan yerlerni igisiz qalmisun üchün, az xelqni teshkillep
(20) u eslide barsbeg idi. Shundaq qilip uninggha xaqan dégen namni berduq hemde melike singlisini uninggha yatliq qilduq ; özi xatalashti. Xaqani öldi. Xelqi didek we qulgha aylandi. Kopligen yer - süyi ziminsiz qalmisun üchün az sanliq qirghiz xelqlirini tertipke sélish üchün barduq. Urush qilduq.
(22) biz tiriship qurghan döletning qanun - tüzümi ene shundaq idi. Türk, oghuz begliri siler qulaq sélinglar, üstimizdiki asman örülüp chüshmise, astimizdiki yer kömtürülüp ketmise, dölitinglarni we qanuniy tüzüminglarni kim bit - chit qilalaydu ? Türk xelqi siler ( xatalighinglargha ) ökününglar !
(24) sherqke kettinglar, gherbke baridighininglar gherbke kettinglar. Silerning u jaylarda bérishinglarning paydisi munular bolghan bolsa kérek. Qéninglar sudek aqti. Söngikinglar taghdek düwilendi. Aliyjanap oghulliringlar qul boldi. Pak qizliringlar dideklerge aylandi. Bilimsiz bolghanlighinglardin silerde adalet bolmighanliqtin, tagham xaqan alemdin ötti.
(25) deslepte qirghiz xaqanni balbal qilip tiklidim. Türk xelqining nam - abroyining yoqap ketmesliki üchün, atamni xaqan qilghan. Anamni xanish qilghan tengri ( bizge ) döletni ana qilghan tengri, türk xelqining nam - abroyining yoqap ketmesliki üchün, méni
(26) xaqan qilip olturghuzdi. Men ronaq tapqan... Üstide olturmidim. ( belqi) yigili éshi yoq. Kiygxli kiyimi yoq yoqsul bichare xelqining üstide olturdum. Inim kol tékin bilen sözleshtuq. Atam, tagham qolgha keltürgen xelqlerning nam - abroyining yoqap ketmesliki üchün
(27) türk xelqi üchün tüni xatirjem uxlimidim. Kündüzi xatirjem olturmidim. Inim kol tékin bilen ikki shad bilen bille öle - tirilishimge qarimay tirishtim. Ashundaq tiriship yürüp birleshken xelqni inaq qildim. Men xaqanliqqa olturghan waqtimda
(28) her terepke pétirap ketken xelqler öle - tirilishige qarimay, kiyimlirining yalangliqigha qarimay qaytip keldi. Xelqlerni béqish üchün shimalda oghuzlar, sherqte qishan tanabilargha qarshi turdum. Chong qoshunni bashlap on ikki qétm yürüsh qildim. Jenubta urushqa qatnashtim.
(29) andin kéyin tengrige rehmet. Bextim bolghanliqi üchün, teliyim bolmighanliqi üchün ölümge yüz tutqan xelqlerge jan kirgüzdüm. Yalang xelqlerni kiyimlik qildim, yoqsullarni bar qildim. Az xelqni köp qildim. ( ularni ) küchlük döliti bar, küchlük xaqani bar ( xelqlerdin ) yaxshiraq yashaydighan qildim. Töt etraptiki
(30) xelqlerning hemmisini boysundurdum. Ularni ( biz bilen ) düshmenleshmeydighan qildim. Ularning hemmisi manga qaridi. Manga küch berdi. Inim kol tékin qanuni tüzümni ornitishqa tirishiwétip özichila qaza tapti. Atam xaqan dunyadin ötkende inim kol tékin yette yashta idi.
(31) u mahi senemdek anam xanishning dölitide inim kol tékin balaghetke yetti. U on alte yash waqtida tagham xaqan dölet we qanuniy tüzümni ene shundaq qolgha keltürdi. Biz alte jüp saghdaqqa yürüsh qilduq. ( ularni ) xaniweyran qilduq. Tabghachning wang tutuqi besh tümen eskerni bashlap keldi. Urushtuq.
(32) kol tékin babir jengge kirdi. Tutuqtin qoligha qoral alghan qéyin'inisini esirge élip uni qoralliri bilen birge xaqan'gha teqdim qildi. U qoshunni shu yerde yoqattuq. U yigirme bir yash waqtida biz chacha jangjün bilen urush qilduq. Deslepte u ( kol tékinni ) tadiqtin chorining boz étini minip jengge kirdi. Bu at u yerde
(33) öldi. Ikkinchi qétim ishbara yamtarning boz étini minip jengge kirdi. Bu at u yerde öldi. Üchinchi qétim yengsin siling bekning yasanduqluq toruq itini ménip jengge kirdi, bu at u yerde öldi, uning sawut we dubulghisi pilashigha yüzdin artuq oq tegdi, lékin u yüz bir tal oqnimu tekküzmidi....
(34) türk begliri, uning mushundaq qilghanliqini hemminglar bilisiler, biz bu qoshunni u yerde yoqattuq. Andin kéyin bir bayirquning ulugh irkini ( biz bilen ) düshmenleshti. Uni chékindürüp turgi - yarghun kolide uni xaniweyran qilduq. Ulugh erkin azghine adimi bilen qéchip ketti. Kol tékin yigirme alte
(35)yash waqtida qirghizlargha urush qilduq, neyze boy qélinliqtiki qarni bösüp kongman téghidin éship qirghizlarni bésiwalduq. Biz ularning xaqani bilen sunga téghida urush qilduq. Kol tékin bayirquning aq ayghirini
(36) minip jengge kirdi. Bir erni oq bilen öltürdi. Arqa - arqidin ikki erge ( neyze) sanchidi. U jeng qiliwatqanda bayirquning aq ayghirining yotisi üzülüp ketti. Bir qirghiz xaqanni öltürduq. Ularning élini alduq. Shu yili türkeshlerge jaza urush qilish üchün biz altay téghidin éship
(37) értish deryasidin ötüp türkeshlerni uyqida bésiwalduq. Türkesh xaqani qoshuni bilen palchudin shiddet bilen keldi. Urushtuq. Kol tékin bashighuning boz étini minip jengge kirdi. Bashighuning boz....
(38)... Ikkisini özi esirge aldi andin kéyin yene ( düshmen bazisigha ) hujum qilip kirip türkesh xaqanning buyruqini, azlarning tutuqni öz qoli bilen tutuwaldi. U yerde biz ularning xaqanini öltürduq. Élini alduq, addi türkesh puqralirining hemmisi ( bizge ) boysundi. Biz bu xelqni taghargha ( ? ) orunlashturduq.
(39) biz yene soghdilarni tertipke sélish üchün yinchu deryasidin ötüp tar tomur ( qapqighiche ) yürüsh qilduq. Andin kéyin addi türkesh xelqi bizning düshminimiz boldi. Kon'germige barduq. U chaghda bizning atlirimiz oruq, ozuqi yoq idi. Buzuq ademler.....
(40) bizge hujum qilghanlar batur erler idi. U chaghda biz kol tékin'ge az ademni egeshtürüp chiqarghanliqimizdin ökünduq. U, chong ( bir ) urush qiptimish, u qehriman shalchining aq étini minip jengge kiriptimish. Addiy türkesh puqralirini u yerde öltürüptimish we el qiptimish. Yene yürüsh qilip....
Shimal terep ( b )
(1)... Bilen ( hemde ) qoshun tutuq bilen urush qiptimish, baturlarning hemmisini öltürüptimish. Öyi we mal - mülki pütünley keltürüldi. Kol tékin yigirme yette yéshida, qarluqlar özige özi xoja boldi we ( biz bilen ) düshmenleshti. Biz ular bilen tamagh dégen muqeddes bulaq béshida urushtuq.
(2) kol tékin bu qétimqi urushlarda ottuz yashlarda idi. U qehriman shalchilarning étini ménip jengge kirdi. Arqa - arqidin ikki ademge neyze sanjidi. Qarluqlarni öltürduq. Ularni qolgha chüshürduq. Az xelqi düshminimiz boldi, ( ular bilen ) qara kölde urush qilduq. U chaghda kol tékin ottuz bir yashta idi. U qehriman shalchining aq étini ménip
(3) jengge kirdi. Elteberni esirge aldi. Az xelqi ashundaq qilip yoqitildi. Tagham xaqanning döliti qalaymiqanlashqan, xelqi we hökümranliq qilghuchilar ikkige bölünüp ketkende biz izgillar bilen urushtuq. Kol tékin qehriman shalchining aq étini minip
(4) jengge kirdi.u at jengde öldi. Tizginlar yoqitildi. Toqquz oghuzlar eslide öz adimimiz idi. Jahan qalaymiqanlashqanliqi üchün ( biz bilen ) düshmenleshti. Bir yilda besh qétim urushtuq. Deslepte bir toghir shehiride urushtuq.
(5) kol tékin azman aq (atni) minip jengge kirdi. Alte ademge (neyze) sanjidi. Ikki qoshun urush qiliwatqanda yene yette ademni qilichlidi. Ikkinchi qétim qoshlaghaqta edizler bilen urush qilduq. Kol tékin azlarning qongur étini minip jengge kirdi. Bir ademge neyze sanjidi.
(6) ( qoghlap zerbe bergen ? ) ( egilip yürüsh qil ) ghanda toqquz ademni chépip tashlidi. Edizler ashu yerde yoqitildi. Üchinchi qétim biz bolchéda oghuzlar bilen urush qilduq. Kol tékin azman dégen aq atni minip jengge kirdi. Neyzileshti. Qoshuni bilen neyzileshtuq. Élini alduq. Tötinchi qétim biz chus dégen bulaqta urush qilduq. Türk
(7) xelqi tewrinip qaldi ( ? ) ( eynen terjimisi puti qalaymiqanlashti ) ehwal yamanlashti. Kol tékin uzap chiqqan ( düshmen ) qoshunini tarqitip tongra tékin bazirida tongra urughining albaghuni we on ademni qorshal öltürdi. Beshinchi qétim biz ezgenti qadazda oghuzlar bilen urushtuq. Kol tékin
(8) azlarning qongur étini minip jengge kirdi. Ikki ademge ( neyze) sanchidi. Hemde ularni patqaqqa paturdi. U qoshun ashu yerde yoqitildi. Biz amghi qorghanida qishlap yazda oghuzlargha esker chiqarduq.kol tékinni öyge qarashqa qaldurduq ( ? ) düshminimiz oghuzlar ordigha hujum qildi. Kol tékin
(9) ugisiz dégen aq ( atni ) minip toqquz ademge (neyze) sanchidi. Ordini qoghdap qaldi. ( shundaq qilmighan bolsa ) anam xanish we ögey anilirim, achilirim, kélinlirim, melikilirimning tirikliri didek bolatti. Ölgenlirining jesidi bolsa xarabiliqta, yolda qalghan bolatti !
(10) kol tékin bolmighan bolsa hemminglar ölgen bolattinglar. Inim kol tékin qaza tapti. Özem hesret chektim. Körer közüm körmestek boldi. Eqil - hushumdin adashqandek boldum. Özüm hesret chektim. Ademning ömrini tengri belgileydu, insan balisi ölüsh üchün törelgen.
(11) men intayin hesret chektim. Közümge yash kelse özemni tutuwaldim. Könglüm buzulsa özümni bastim. Men cheksiz hesretlendim. Men shundaq oylidim. Ikki shad we inilirim, balilirim, beglirim, xelqim yighlap közi ( eynen terjmisi koz we yéshi ) ni zexmilendürüp qoyidu. Teziye bildürüsh, qayghusini ipadilesh yüzisidin
(12) qishan, tatabi xelqlirige wakaliten odar, jya déchün keldi.tabghach xaqanidin isi noshang keldi. (u) nurghun göher, altun, kümüshlerni élip keldi. Tobut xaqandin bolun keldi. Gherbtin, kün pétish tereptiki soghdi, bercheker, bu qaraq elliridiki xelqlerdin nongjyangjün we oghul tarqam keldi.
(13) on oq oghlum türkesh xaqanidin maqrach tomighichi we oghuz bilge tamghichi keldi. Qirghiz élidin tardush inanchuchur keldi. Tawapxana yasaydighan ustilar, neqish oyidighan ustilar, tash munare yasaydighan ustilar keldi. Tabghach xaqanning tarixchisi ( ? ) jyang jangchun kélip tawapxana yasash ishlirigha yétekchilik qildi.
Sherqi shimal terep ( sh. D )
Kol tékin qoy yilining on yettinchi küni alemdin ötti. Toqquzinchi ayning yigirme yettinchi küni ölüm resmiyitini ötiduq. Tawapxana, neqqash, munare maymun yili yettinchi ayning yigirme küni pütünley yasilip boldi. Kol tékin qiriq yette yil ömür kördi. U.ustilarni tuyghun elteber keltürdi.
Sherqi jenub terep (q. D )
Bu xetlerni kol tékinning jyen oghli, menki yolluq tékin yazdim. Menki yolluq tékin yigirme kün olturup bu abidini we tildiki ( xetlerning ) hemmisini yézip chiqtim. Siz ( xelqingizni ) öz baliliringiz we ewladliringizdin artuq körettingiz. Siz qaza taptingiz. Siz asmanda... Tirik waqtingizdikige oxshash...
Gherbi jenub ( n. Sh )
.. Kol tékinning altun, kümüsh, göher mal - mülki( we) töt ming yilqisigha qarighuchi ( ? )... Bégim tékin asman'gha ( chiqidu )... Abidige yolluq tékin.
Gherb terep ( sh )
Gherbtiki soghdilar asiyliq qildi. Inim kol tékin.... Üchün ( ular tirilishke qarimay ? ) küchini bergenliki üchün menki türk bilge xaqan özemning nowkinti ( ? ) kol tékinning ( mazirigha ) qaratturdum. Men uninggha isencho ayayarghan tarqan dégen uwanni berdim. Kishilerni uninggha hörmet qilghuzdum.
